تاریخچه صنعت چاپ در جهان و ایران
صنعت چاپ در جهان
صنعت چاپ با تاریخچه‌ای طولانی مرتبط است. این صنعت در قرن ۱۵ میلادی در اروپا با اختراع چاپ سنگی توسط یوهانس گوتنبرگ پیشرفت داشت. این اختراع باعث شد کتاب‌ها و متن‌ها برای اولین بار به صورت جمعی تولید و در دسترس عموم قرار گیرند. این امر نقش بزرگی در انتشار دانش و فرهنگ در سراسر اروپا ایفا کرد.
در قرن ۱۹ میلادی، با پیشرفت‌های صنعتی، چاپ سریعتر و کارآمدتر شد. اختراع چاپ رولی به کاربرد چاپ در روزنامه‌ها و مجلات رواج داد.
در قرن ۲۰ میلادی، تکنولوژی دیجیتال تغییرات عمده‌ای در صنعت چاپ ایجاد کرد. چاپ دیجیتال امکان چاپ سریع و کم هزینه را فراهم کرد، حتی برای تیراژهای کم.
- چاپاری چینی: در سال چهارم قرن پیش از میلاد، چاپاری چینی به عنوان نخستین روش چاپ با استفاده از قالب‌های چوبی به وجود آمد. در این روش، کاربردی رایج برای چاپ کتاب‌ها، نقوش و متون مذهبی و فلسفی وجود داشت.
- چاپگری متحرک: در قرون وسطی، چاپگری متحرک توسط ژوهانس گوتنبرگ، یک چاپگر آلمانی، اختراع شد. این روش امکان تولید صفحات چاپی را با سرعت بیشتر و به صورت مکانیزه فراهم کرد و تأثیر عمده‌ای در انتشار کتاب‌ها و افزایش دسترسی عمومی به دانش داشت.
- چاپگری صنعتی: در اواخر سده ۱۸ و اوایل سده ۱۹، تکنولوژی چاپ صنعتی با استفاده از ماشین‌های بخاری و تجهیزات پیشرفته‌تر توسعه یافت. این تغییرات باعث افزایش تولید کتاب‌ها و روزنامه‌ها شد و صنعت چاپ را به یک صنعت بزرگ و اقتصادی تبدیل کرد.
- چاپ الکترونیکی: با پیشرفت فناوری در قرن ۲۰ و رشد اینترنت، چاپ الکترونیکی و استفاده از فرمت‌های دیجیتال برای نشر و انتشار مطالب شروع شد. این تغییر باعث کاهش هزینه‌ها و زمان تولید و انتشار محتوا شد.
صنعت چاپ در ایران
چاپ در ایران تاریخچه‌ای طولانی دارد. از زمانی که ایران تحت تأثیر فرهنگی امپراتوری عثمانی بود، تکنیک‌های چاپ بلوکی استفاده می‌شدند.
اما صنعت چاپ مدرن در ایران با ورود چاپخانه‌ها در قرن ۱۹ میلادی شروع شد. اولین چاپخانه مدرن در ایران در سال ۱۸۱۷ میلادی توسط میرزا صالح شیرازی، یکی از همسفران ابوالقاسم قائم مقام فراهانی، تاسیس شد.
در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ میلادی، با افزایش تقاضا برای مطبوعات، تعداد چاپخانه‌ها زیاد شد. این دوران شروع فعالیت‌های چاپی مثل چاپ کتاب، روزنامه، و مجله را در ایران نشان می‌دهد.
با ورود تکنولوژی دیجیتال در قرن ۲۱ میلادی، صنعت چاپ ایران نیز تحولات زیادی را تجربه کرد. امروزه، صنعت چاپ ایران با استفاده از تکنولوژی‌های مدرن، محصولات چاپی با کیفیت بالا تولید می‌کند.
- چاپ دستی: قبل از رونق صنعت چاپ در ایران، چاپ دستی و تکثیر کتاب‌ها و متون مذهبی و فرهنگی در مراکز مذیبت مانند مدارس و مدارس حوزوی صورت می‌گرفت. این نوع چاپ به عنوان اصلی‌ترین روش تولید کتاب در ایران تا قرن ۱۹ استفاده می‌شد.
- ورود چاپگری متحرک: در قرن ۱۹، با ورود چاپگری متحرک به ایران، تولید کتاب‌ها و چاپ آثار ادبی و علمی رونق گرفت. این تغییر باعث شد که کتاب‌ها به راحتی و با هزینه کمتری تولید و توزیع شوند و دسترسی عموم به مطالب بهبود یابد.
- صنعت چاپ صفحه‌ای: در دهه ۱۹۳۰، با ورود ماشین‌های چاپ صفحه‌ای، صنعت چاپ در ایران به سطح جدیدی رسید. تولید کتاب‌ها، روزنامه‌ها و مجلات با سرعت بیشتر صورت می‌گرفت و انتشار مطالب بهبود یافت.
- تکنولوژی دیجیتال: با پیشرفت تکنولوژی در دهه ۱۹۹۰ و انتشار اینترنت، صنعت چاپ در ایران نیز به سمت تکنولوژی دیجیتال حرکت کرد. چاپگرهای دیجیتال و فناوری‌های مرتبط، امکان تولید سریعتر، هزینه کمتر و انعطاف‌پذیری بیشتر را فراهم کرد.
در کل، تاریخچه صنعت چاپ در جهان و ایران نشان‌دهنده‌ی پیشرفت‌های# تاریخچه صنعت چاپ در جهان و ایران
تاریخ چاپ در ایران به پنج قرن پیش از میلاد یعنی به زمان پادشاهان هخامنشی (هخامنشیان) و مهرهای سلطنتی می‌رسد که برای تأیید احکام و فرمان‌های حکومتی از آنها استفاده می‌کردند. ورود واژه چاپ به زبان فارسی را به اواخر قرن هفتم هجری و زمان سلطنت گیخاتوخان، پسر اباقاخان مغول (۶۹۰–۶۹۴ق) نسبت می‌دهند و آن مربوط به پول‌های کاغذی ای بوده که به آن چاو یا کا او۱ می‌گفتند. اولین دستگاه چاپ در ایران به‌شمار آورد. این دستگاه بسیار ساده بود و بر اساس پِرِس و حکاکی روی چرم استوار بود. عده‌ای نیز معتقدند واژه چاپ همان چهاب یا چهابه است در زبان هندی به مفهوم مهری که با آن بر روی پارچه نقش می‌زدند. به ظن برخی، لغات «چاپ» و «چاپ خانه» از همین دوره وارد زبان فارسی شده و اصل آن از «چاو» و «چاوخانه» گرفته شده‌است. البته دهخدا لغت چاپ را از ریشه «چهاپ» یا «چهاپه» سانسکریت می‌داند.
نخستین چاپخانه در ایران به دوران صفویان بازمی‌گردد که کشیشان ارامنه در جلفای اصفهان با آن تعدادی دعا و ذکرهای مسیحی را چاپ کردند. در دوره حکومت نادرشاه افشار به گزارش دو سیاح خارجی جزوه‌هایی به لاتینی و عربی در ایران چاپ و پخش شد. اما این در دوران ولایت عهدی عباس میرزای نایب السلطنه است که صنعت چاپ در ایران به‌طور جدی آغاز و شکل می‌گیرد.۴ زمان فتحعلیشاه قاجار. عباس میرزا به دلیل استقرار حکومتش در تبریز و نزدیکی‌اش با عثمانی و با برخی از صنایع که در آن دیار به کار گرفته می‌شد، آشنا شد؛ علاوه بر آن، او خواهان پیشرفت‌های نظامی و سیاسی بود، به ویژه برای تعلیم و آموزش سپاه شکست خورده در جنگ‌های با روس و دیگر علوم لازم، به ضرورت رفع عقب ماندگی‌های محسوس در آن زمان؛ در این میان چاپخانه‌ای لازم بود که به نشر روزنامه و کتاب‌های آگاهی دهنده به ویژه کتاب‌های علمی اختصاص یابد. این مهم سرانجام با حمایت و پی‌گیری‌های او محقق شد. بدین ترتیب، او بنای نخستین چاپخانه‌ای را گذاشت که در ایران، به زبان فارسی و با روش چاپ سربی، به نشر کتاب پرداخت.
صنعت چاپ در شهر اصفهان
خلیفه وقت ارمنی‌های جلفای اصفهان، خاچاطور کساراتسی به همراه روحانی دیگری به نام «سیمون» به لهستان سفر کرد تا به برخی از مشکلات جامعه ارمنیان آن کشور در خصوص مسائل دینی آن دیار سر و سامان دهد؛ در آنجا از چاپ کتاب آگاه گردید. چون به جلفا بازگشت درصدد برآمد چاپخانه‌ای دایر نماید. بر این اساس، یکی از روحانیان را به اروپا گسیل داشت تا در این زمینه تحقیق کند. پس از بازگشت این روحانی، بر اساس توضیحات و مشاهدات وی و بدون دسترسی به تجربه کافی، استادان ارمنی جلفا با همکاری خلیفه دست به کار شدند و تمامی وسایل چاپ از قبیل ماشین چاپ، حروف، کاغذ مرکب و غیره را با دست تهیه و اقدام به ساخت آن کردند. آنها پس از یک سال و پنج ماه تلاش موفق شدند اولین کتاب را در ایران چاپ کنند و این سرآغاز تاریخ چاپ در ایران بود.
سومین ماشین چاپ در جلفای اصفهان سال ۱۸۴۴ میلادی
نخستین کتاب «زبور داوود» بود که در سال ۱۶۳۸ میلادی چاپ شد. یک سال و پنج ماه برای چاپ این کتاب وقت صرف شد. در یادداشت‌های این کتاب نوشته شده‌است:۸۹
«یک سال و پنج ماه است که روز و شب بدون وقفه با کل اعضاء حوزه علمیه به کار مشغولیم، برای اینکه نه از جایی دیده‌ایم و نه استادی داشته‌ایم.»
دومین کتاب به نام «هاراتس وارگ» در سال ۱۶۴۱ میلادی به چاپ رسید. کتاب مزبور شرح حال روحانیون ارمنی، تارک دنیاها و پندنامه است. این کتاب تنها در پانصد نسخه، با حروف بسیار درشت و صفحات دو ستونه، به چاپ رسانند. کتاب «خورهر تاددر» سومین کتابی بود که در چاپخانه وانک در سال ۱۶۴۱ میلادی به چاپ رسید. در سال ۱۶۴۲ میلادی چهارمین کتاب به نام «ژاماگیرک آدنی» چاپ شد؛ که از نظر شکل ظاهری، در مقایسه با کتاب اول، دارای حروف کوچکتر و زیباتر و چاپی منظم تر و مرتب تر بود و بخش‌هایی از آداب انجام مراسم کلیسایی را شامل می‌شد.۱۰ کتاب ژاماگیرک آدنی مزین به تصاویر زیبایی از حروف ارمنی به شکل پرندگان و تزیینات قوسی شکل به سبک ارمنی است که احتمال می‌رود کار میناس، نقاش اهل جلفا، باشد.۱۰ در یادداشت‌های این کتاب نوشته شده‌است:
«… زیرا خاچاطور هر روز آثار چاپی را در میان ملل لاتین مشاهده می‌کرد و آرزو داشت که ارمنیان نیز از این نعمت برخوردار باشند. باید همراه ذکر نام این پدر مقدس و شاگردان پاک‌سرشت او نامهای سیمون، داویت، مگردیچ، باقداسار و بقیه را ذکر کنیم و نیز وارتاپت هوهانس را، که به کشورهای لاتین سفر کرد تا از آنها بیاموزد و به ارمنستان بازگردد این صنعت را به ارمنیان بشناساند».
چاپخانه جلفای اصفهان پس از وقفه‌ای طولانی از ۱۸۷۲میلادی بار دیگر شروع به کار کرد با همت شخصی به نام مانوک هوردانانیان بار دیگر صنعت چاپ در محله جلفا (اصفهان) رونق گرفت. هوردانانیان ضمناً بنیان‌گذار مدرسه‌ای دخترانه در جلفا بود. او، که در جاوه زندگی می‌کرد، یک دستگاه کامل چاپ به زادگاهش، جلفا، فرستاد (۱۸۴۴ میلادی)، تا در کلیسای وانک از آن استفاده شود. این دستگاه چاپ به مدت ۲۸ سال بی استفاده ماند تا اینکه در ۱۸۷۲میلادی با کوشش خلیفه وقت، اسقف «گریگوریس هوانسیان»، راه‌اندازی شد و کتبی خاص تعلیم زبان ارمنی منتشر کرد.
قالب‌های چوبی و فلزی که برای حروف ریزی در چاپخانه جلفای اصفهان(۱۶۴۶ میلادی) استفاده می‌شد.
به کوشش اسقف «استپانوس مخیتاریان»، خلیفه ارمنیان آذربایجان، در سال ۱۸۸۹ میلادی یک دستگاه ماشین چاپ برای رفع نیازهای مدرسه «آرامیان» تهیه شد. این چاپخانه پس از هشت سال تحت نظارت خلیفه‌گری ارمنیان آذربایجان قرار گرفت و چاپخانه خلیفه‌گری نامیده شد. در سال ۱۹۰۳ میلادی خلیفه ارمنیان آذربایجان «یقیشه مرادیان» به باکو سفر کرد. در باکو «میرزاجان میرزابگیان»، کارخانه دار بزرگ ارمنی که در مسکو و باکو کارخانه دخانیات داشت، یک دستگاه ماشین چاپ به خلیفه اهدا کرد. این ماشین چاپ در تبریز حدود هشتاد سال از آن استفاده شد. هم‌اکنون این ماشین چاپ در موزه خلیفه‌گری آذربایجان نگهداری می‌شود.
صنعت چاپ در شهر تبریز
عباس میرزا نایب السلطنه میرزا زین العابدین تبریزی را مأمور فراگیری فن چاپ و به راه انداختن چاپخانه در تبریز کرد.۱۱ میرزا زین العابدین تبریزی به سال ۱۲۳۳ هجری قمری اسباب و آلات چاپ حروفی را به تبریز آورده و تحت حمایت عباس میرزا نایب السلطنه که در آن زمان حکمران آذربایجان بود مطبعه کوچکی برقرار نمود و کتاب مزبور میرزا ابواقاسم فراهانی بود که حاوی قصه‌هایی از جنگ میان دولت ایران و روسیه که در مورخ ۱۲۲۸ هجری قمری (برابر با ۱۸۱۳ میلادی) با عهدنامه گلستان به پایان رسیده بود.
دکتر فهیمه باب‌الحوائج در کتاب «آشنایی با مبانی چاپ و نشر» خود می‌نویسد: “عباس میرزا ولیعهد فتحعلیشاه چند تن از ایرانیان را به اروپا گسیل کرد تا صنعت چاپ را بیاموزند. سپس دستور داد که از روسیه ماشین چاپ وارد کنند. در سال ۱۸۱۶ میلادی هنرمند آذربایجانی میرزا زین العابدین تبریزی یکی از همین ماشین‌ها رابه کار گرفت. دومین مطبعه که به ایران وارد شد مطبعه سنگی است که آن نیز در تبریز دایر شده‌است. جای تعجب است که مطبعه نخستین پس از کار کردن دیگر معمول نشد و مطبعه سنگی جای آن را گرفت.
شاید علت جایگزینی مطبعه سنگی به جای مطبعه سربی این باشد که افرادی مطبعه سربی و حروف آن را با نظر بدبینی نگاه می‌کردند و علامت کفر می‌دانستند یا چون حروف ما فارسی بود با حروف سربی در آن زمان نمی‌توانستیم تنوع در خطوط داشته باشیم در صورتی که در مطبعه سنگی از خوشنویسان کمک گرفته می‌شد. علی قاضی زاده در کتاب تبریز شهر اولین‌ها می‌نویسد: سخت‌گیری‌های کهنه پرستان باعث شده بود که به سبب گرانی طولانی و سخت بودن چاپ سنگی چاپ کتب و مطبوعات بسیار گران تمام شده و در نتیجه سال‌ها انتشار کتاب و نشریه با دشواری‌های فراوان همراه باشد.
دستگاه‌های چاپ که به ایران آورده شدند چاپ حروفی (سربی) بودند؛ اما این نوع چاپ دارای اشکالاتی بود که راه را برای پیدایش چاپ سنگی هموار کرد. چاپ‌های سربی دارای کیفیت خوبی نبودند و با نادرستی املایی و مشکلاتی هم چون کم رنگی و پاک شدن خطوط مواجه بودند. این نقیصه‌ها وقتی که در کنار نوشته‌های دست‌نویس با خط نستعلیق و دیگر خطوط دارای کیفیت عالی قرار می‌گرفت، بیشتر خود را نشان می‌داد و آشکار بود که مردم به متون دست‌نویس بیشتر بها می‌دهند.
متأسفانه این چاپخانه‌ها همیشه مورد بغض و کینه کوته اندیشان بود و در هر فرصتی که به دست می‌آوردند این مکان‌های فرهنگی را غارت می‌کردند. به گونه‌ای که کسروی می‌نویسد: مستبدین حروف سربی چاپخانه امید ترقی را ذوب کرده و به صورت گلوله درآورده و به روی این ملت بیچاره انداختند.
حسین امید در کتاب اولین‌ها می‌نویسد: در میان مطابع سنگی معروف تبریز می‌توان مطبعه سنگی علمیه (چاپ سنگی علمیه) را نام برد که به‌وسیله حاج زین العابدین که به نام حاجی حاج آقا علمیه مشهور بود (نوه حاج میرزا زین العابدین تبریزی) در سال ۱۲۹۰ هجری شمسی تأسیس یافته و این مطبعه در چاپ کتب مختلف خدمات مهمی انجام داده‌است.
حدود نود سال پس از تأسیس چاپخانه در تبریز نوه حاج زین العابدین کسی که چاپخانه سنگی و سربی را در تبریز دایر کرد بنام زین االعابدین مطبعه چی که پس از زیارت مکه به نام حاجی حاج آقا معروف و هنگام گرفتن شناسنامه نام علمیه را برخود انتخاب نمود. وی ماشین چاپی از اروپا خریداری کرده و از طریق کشور مصر وارد بندراستانبول در ترکیه فعلی نمود و از این بندر توسط چهل گاومیش به تبریز منتقل کرد. حاجی حاج آقا علمیه همرا با دستگاه‌های چاپ سنگی خود هشت تن از متخصصین صنعت چاپ را نیز از کشور آلمان برای نصب و آموزش این دستگاه‌ها به تبریز آورد.
این آلمانی‌های متخصص صنعت چاپ در منزل مسکونی حاجی حاج آقا که ماشین‌های چاپ نیز در قسمتی از این خانه ۲۲۰۰ متر مربعی دایر شده بود ساکن شدند.
دختر حاجی حاج آقا علمیه اظهار می‌دارند که: زمان حمل گاومیش‌های حامل دستگاهای چاپ از کوچه‌های تنگ و باریک محله منجم تبریز به اجبار دیوارهای تعداد زیادی از خانه‌های همسایه‌ها را فرو ریخته و خراب کردند که حاجی حاج آقا هزینه بازسازی دیوارهای فرو ریخته را نیز متحمل شدند. گفتنی است که نوه‌های حاجی حاج آقا علمیه اغلب به کار آبا و اجدادی خویش روی آورده‌اند و در صنعت چاپ ایران مشغول به فعالیت هستند.
صنعت چاپ نمونه ای از بزرگترین و مفیدترین اختراعات بشری و وسیله انتقال اندیشه‌ها و عواطف بسیاری از علما و دانشمندان و فلاسفه و اهل هنر برای مردم در طول تاریخ بوده و هست از این رو به بهانه ۱۱ شهریور روز ملی چاپ در ایران مروری بر دیروز، امروز و فردای این صنعت خواهیم داشت.
نقش صنعت چاپ در روند زندگی آدمی و نیازمندهای فرهنگی او به مانند نقش بهداشت و هواست که حیات انسانی بشر را وسعت و عمق بخشدیده و در بهبود کیفیت زندگی و جهش‌های علمی و آگاهی او اثری قطعی و بی‌گفتگو داشته است.
تاثیر سازنده چاپ و آنچه از رهگذر آن عاید اجتماعات و تمدن انسان شده در هر یک از پدیده‌ها و مظاهر زندگی او آشکار و مشخص است. در ایجاد امنیت محیط، تسلط بر طبیعیت و عوارض آن، تسریع برآود حوائج و نیازهای رفاهی و حیاتی، و تسهیل کامیابی‌های فرهنگی و علمی و به کل در تمام مراحل تکامل و گسترش کیفیت زندگی و پیمودن مدارج متعالی مادی و معنوی او اثری معجزه‌آسا گذاشته است.
این صنعت با انسان بسیارعجین شده و بعد از هوا و خوراک و مسکن برای بقای حقیقی و تسریع در رشد فرهنگی او حائز اهمیت است به طوری که نمی‌توان آن را از زندگی وی تفکیک کرد. هر کجا که برود و هر چه در پیرامون او و همراه او قرار گیرد در ارتباط با این صنعت است.
و اما برخی چاپ در ایران را به دوران مغول مربوط می دانند. با این حال، صنعت چاپ به شکل جدید به دوره قاجار باز می گردد.عده‌ای آغاز چاپ در ایران را عصر ایلخانیان می‌دانند؛ برخی احتمال داده‌اند که یهودیان فارسی زبان پیش از سایر گروه‌های فارسی‌زبان به اهمیت چاپ کتاب پی‌برده‌اند.
تاریخ چاپ در ایران به پنج قرن پیش از میلاد یعنی به زمان پادشاهان هخامنشیان و مهرهای سلطنتی می‌رسد که برای تأیید احکام و فرمان‌های حکومتی از آنها استفاده می‌کردند.
ورود واژه چاپ به زبان فارسی را به اواخر قرن هفتم هجری و زمان سلطنت گیخاتوخان، پسر اباقاخان مغول (۶۹۰–۶۹۴ق) نسبت می‌دهند و آن مربوط به پول‌های کاغذی ای بوده که به آن چاو یا کا او می‌گفتند.
نخستین دستگاه چاپ در ایران به شمار می‌آید. این دستگاه بسیار ساده بود و بر اساس پِرِس و حکاکی روی چرم استوار بود. عده‌ای نیز معتقدند واژه چاپ همان چهاب یا چهابه است در زبان هندی به مفهوم مهری که با آن بر روی پارچه نقش می‌زدند. به ظن برخی، لغات «چاپ» و «چاپ خانه» از همین دوره وارد زبان فارسی شده و اصل آن از «چاو» و «چاوخانه» گرفته شده است. البته دهخدا لغت چاپ را از ریشه «چهاپ» یا «چهاپه» سانسکریت می‌داند.
نخستین چاپخانه در ایران
نخستین چاپخانه در ایران به دوران صفویان بازمی‌گردد که کشیشان ارامنه در جلفای اصفهان با آن تعدادی دعا و ذکرهای مسیحی را چاپ کردند. در دوره حکومت نادرشاه افشار به گزارش دو سیاح خارجی جزوه‌هایی به لاتینی و عربی در ایران چاپ و پخش شد. اما این در دوران ولایت عهدی عباس میرزای نایب السلطنه است که صنعت چاپ در ایران به طور جدی آغاز و شکل می‌گیرد. زمان فتحعلیشاه قاجار، عباس میرزا به دلیل استقرار حکومتش در تبریز و نزدیکی‌اش با عثمانی و با برخی از صنایع که در آن دیار به کار گرفته می‌شد، آشنا شد؛ علاوه بر آن، او خواهان پیشرفت‌های نظامی و سیاسی بود، به ویژه برای تعلیم و آموزش سپاه شکست خورده در جنگ‌های با روس و دیگر علوم لازم، به ضرورت رفع عقب ماندگی‌های محسوس در آن زمان. در این میان چاپخانه‌ای لازم بود که به نشر روزنامه و کتاب‌های آگاهی دهنده به ویژه کتاب‌های علمی اختصاص یابد. این مهم سرانجام با حمایت و پی‌گیری‌های او محقق شد. بدین ترتیب، او بنای نخستین چاپخانه‌ای را گذاشت که در ایران، به زبان فارسی و با روش چاپ سربی، به نشر کتاب پرداخت.
دستگاه‌های چاپ که به ایران آورده شدند چاپ حروفی (سربی) بودند اما این نوع چاپ دارای اشکالاتی بود که راه را برای پیدایش چاپ سنگی هموار کرد. چاپ‌های سربی دارای کیفیت خوبی نبودند و با نادرستی املایی و مشکلاتی هم چون کم رنگی و پاک شدن خطوط مواجه بودند. این نقیصه‌ها وقتی که در کنار نوشته‌های دست‌نویس با خط نستعلیق و دیگر خطوط دارای کیفیت عالی قرار می‌گرفت، بیشتر خود را نشان می‌داد و آشکار بود که مردم به متون دست‌نویس بیشتر بها می‌دهند.
یهودیان و چاپ
عده‌ای آغاز چاپ در ایران را در عصر ایلخانیان می‌دانند، برخی احتمال داده‌اند که یهودیان پارسی‌زبان پیش از سایر گروه‌های پارسی‌زبان به اهمیت چاپ کتاب پی‌برده‌اند و آنان نخستین افرادی بودند که به‌کار چاپ پرداخته‌اند.
مسیحیان و چاپ
در سال ۱۶۳۹ میلادی سه کتاب به زبان و خط پارسی از سوی هیات‌های تبلیغی مسیحی و در باب تبلیغ مسیحیت در لیدن هلند به چاپ رسیده و چاپخانه‌ای که این کتاب‌ها در آن چاپ شده، ظاهرا نخستین چاپخانه پارسی در جهان است. بر اساس مدارک موجود، نخستین کتابی که در ایران چاپ شده، زبور داوود یا ساغموس است که در ۱۶۳۸ میلادی به زبان و خط ارمنی در ۵۷۲ صفحه در جلفای اصفهان و به دست کشیشان ارمنی به چاپ رسیده است.
اینکه ارمنیان، پیش از دیگر گروه‌های قومی ـ زبانی ساکن ایران توانسته‌اند در ایران چاپخانه‌ای از خود تاسیس کنند و آزادانه به چاپ و نشر منابع مسیحی بپردازند و در میان اقوام جهان مقام پانزدهم را از حیث قدمت چاپ احراز کنند، دلایل بسیاری دارد که مهم‌ترین آن، محیط آزاد و تشویق‌آمیزی بود که به ویژه شاه عباس اول صفوی و فرمانروایان دیگر این سلسله برای آنها ایجاد کرده بودند.نخستین چاپخانه در ایران در شهر تبریز تاسیس شد
زرتشتیان و چاپ
پیش از اینکه چاپ در میان زرتشتیان ایران آغاز شود، پارسیان هند در چاپ به پیشرفت‌های خوبی دست پیدا کرده بودند و کتاب‌های اوستا را به خط اوستایی و فارسی به چاپ می‌رساندند. بهترین این کتاب‌ها «خرده اوستا» و «شاهنامه‌های چاپ بمبئی» به صورت چاپ سنگی بود که با کیفیت بسیار خوب در بمبئی به چاپ می‌رسید، در ایران پیش فروش، و پس از آوردن به ایران به خریداران داده می‌شد. تا اینکه زنده‌یاد کیخسرو خسرویانی (راستی) پی برد که حروف اوستایی در ایران قابل چاپ نیست و به دنبال راه‌اندازی چاپخانه ویژه زرتشتیان افتاد.
خسرویانی توانست نخستین کتاب اوستا و جزوه‌های دینی زرتشتیان را که خود ناشر آن بود چاپ کند. یکی از کارهای خلاق این فرد نخستین سالنامه زرتشتیان بود که با نام راستی، در ایران چاپ و توزیع شد. راستی در سال ۱۳۷۳ خورشیدی از سوی سازمان تامین اجتماعی به دریافت لوح خوش حساب‌ترین کارفرما در تهران برگزیده شد. همچنین از پیشگامان تاسیس بنیاد اتحادیه چاپخانه‌داران تهران به‌شمار می‌رفت.
چاپ نوین و مرتضی نوریانی
چاپ ایران با نام مرتضی نوریانی گره خورده و کمتر فردی را می‌بینید که از صنعت چاپ صحبت کند و نامی از وی نبرد. مرتضی نوریانی سال ۱۲۹۰ خورشیدی در تهران متولد شد.
وی پس از پایان تحصیلات مقدماتی به ایتالیا رفت و با دریافت درجه کارشناسی ارشد، عنوان حسابدار خبره را به دست آورد و با فراگرفتن زبان‌های فرانسه، ایتالیایی، انگلیسی و آلمانی به ایران بازگشت. نوریانی رشته تجارت خود را به امر چاپ اختصاص داد و با تلاش شبانه‌روزی و دریافت کمک از کارخانه بزرگ هایدلبرگ در آلمان، صنعت چاپ ایران را نوسازی و بیش از ۸۰ درصد چاپخانه‌های ایران را مجهز کرد و توانست مدال طلای هایدلبرگ را به دست آورد.
دو روایت از نخستین چاپخانه‌ها در ایران وجود دارد، گفته می شود که نخستین چاپخانه ایران را عباس میرزا، شاهزاده اهل دانش و خوش فکر دربار قاجار و ولی عهد فتح علی شاه، به ایران آورد و میرزا زین‌العابدین تبریزی را مامور تاسیس چاپخانه کرد.
اما روایت دوم می‌گوید ارامنه ساحل رود ارس که در جلفا ساکن بودند و توسط شاه عباس صفوی به اصفهان کوچانده شدند، نخستین دستگاه چاپ را به ایران آوردند.
حقیقت اصلی هر چه باشد، انتشار کتاب و روزنامه به شکل چاپ سنگی برای عموم مردم ایران در دوره قاجار صورت گرفته و رساله جهادیه نوشته قائم مقام فراهانی، نخستین کتاب چاپ سربی ایران است که در شهر تبریز توسط میرزا زین‌العابدین تبریزی به سال ۱۲۳۳ قمری چاپ شده است. این کتاب برای ترغیب و تشویق مسلمانان و مردم ایران به جهاد در برابر متجاوزان روس نوشته شده و نسخه اصلی آن اکنون در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگه داری می‌شود.
میرزاصالح شیرازی نیز که در بریتانیای کبیر تحصیل کرده بود، روزنامه کاغذ اخبار، نخستین روزنامه ایرانی در روز دوشنبه ۲۵ محرم ۱۲۵۳ (۱۱ اردیبهشت ۱۲۱۶) منتشر کرد.
پس از چاپخانه تبریز، چاپخانه‌هایی برای چاپ سنگی، در تهران، اصفهان، بوشهر و سایر شهرهای ایران تاسیس شدند، با این که چاپ سربی قدیمی‌تر از چاپ سنگی بود، به دلیل هزینه‌های بسیار و سختی کار از چرخه چاپ خارج شد، تا حدود ۵۰ سال هر چه در ایران به چاپ رسید، به روش چاپ سنگی بود، در اواخر حکومت قاجارها دوباره حروف سربی به چاپخانه‌ها بازگشتند.
قدیمی‌ترین چاپخانه فعال ایران که با وجود همه سختی‌ها توانسته در صنعت نشر سر پا بماند، چاپخانه مبارکه علوی بوشهر است که در سال ۱۲۸۶ خورشیدی توسط سید عبداله علوی بهبهانی که شغلش صحافی بود با وارد کردن چند دستگاه چاپ سنگی از هند بنا نهاده شد.
در جریان انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ چاپخانه‌ها یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین کانون‌های فعالیت بر ضد حکومت پهلوی بودند. از خروج محمدرضا پهلوی از ایران در دی ۱۳۵۷ تا آغاز تجاوز نظامی عراق به خاک ایران در پایان شهریور ۱۳۵۹، بیش از ۳۵۰ عنوان روزنامه در ایران چاپ شده است .
و اما نامگذاری روز ۱۱ شهریورماه به‌عنوان روز ملی صنعت چاپ در تقویم ایرانیان در سال ۱۳۸۲ و با تلاش اسدالله جامی (مدیر کل وقت دفتر امور چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) انجام شد. در آن زمان اهالی صنعت چاپ به شورای فرهنگ عمومی درخواست دادند و توضیحات بسیاری برای لزوم ورود این روز در تقویم مطرح کردند تا در نهایت این شورا به این جمع‌بندی رسید که روز ملی صنعت چاپ به رسمیت شناخته شود و این‌گونه ۱۱ شهریورماه به‌عنوان روز ملی صنعت چاپ در تقویم نامگذاری شد.
چاپ در ایران از ۱۳۵۷ به این سو به طور کلی بر اثر چند عامل رو به رشد نهاده است: افزایش عناوین کتاب و نشریه؛ برداشته شدن ممیزی، جز در دوره‌هایی کوتاه؛ گسترش آموزش چاپ؛ انتشار نشریه‌های تخصصی در این زمینه؛ گسترش و تقویت صنف چاپ و صنف‌های وابسته؛ ورود تجهیزات و فنون جدید چاپ، به ویژه استفاده از رایانه و دستگاه‌ها و شبکه‌ها و نظام‌های رایانه‌ای که انقلابی در اطلاعات و ارتباطات در سطح جهانی به بار آورده است؛ توسعه دانشگاه‌ها و آموزش عالی؛ افزایش جمعیت و رشد سریع نسل جدید لازم‌التعلیم و نیاز به چاپ منابع جدید؛ گسترش نهضت سوادآموزی و نظایر اینها در سال ۱۳۷۱ روش چاپ رنگی در مطبوعات به کار گرفته شد. روزنامه همشهری نخستین روزنامه رنگی ایران است. در همین سال آیین‌نامه جدیدی در خصوص تأسیس چاپخانه‌ها و واحدهای وابسته و چگونگی نظارت بر آنها به تصویب رسید. در زمینه چاپ، ۳ نشریه تخصصی و نیمه‌تخصصی انتشار می‌یابد: ماهنامه صنعت چاپ؛ ماهنامه چاپ و بسته‌بندی؛ ماهنامه چاپ و انتشار چاپ تمبر، اوراق بهادار، اسناد، بلیت اتوبوس‌های شهری، برگه‌های عوارض و نظایر اینها در چاپخانه‌های دولتی و تحت مقررات خاصی انجام می‌گیرد. چاپخانه ویژه چاپ اسکناس در ۱۳۶۱ تأسیس و سال بعد به بهره‌برداری رسید و از ۱۳۶۷ اسکناس کشور کلاً در این چاپخانه چاپ شده است و با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی روز ۱۱ شهریور به عنوان روز صنعت‌چاپ نامگذاری شده است.
قدیمی‌ترین چاپخانه ایران با ۱۱۲ سال سن که سه کودتا، دو جنگ جهانی، یک انقلاب و ۸ سال جنگ را دیده و از آن قدرتمندانه عبور کرده است، این روزها حال خوبی ندارد و در شاید باید در نظر گرفت حال دیگر چاپخانه‌ها و اهالی چاپ و نشر چگونه است؟!
از تاریخ نشر چه باقی مانده؟
موزه تاریخ چاپ و کتابت، در حقیقت موزه چاپخانه مجلس شورای اسلامی است. ساختمان این موزه در سال ۱۳۱۶ به عنوان کتابخانه ملی ایران مورد بهره برداری قرار گرفت.
موزه چاپ و کتابت، چند بخش دارد، پیشینه کتاب در ایران، آغاز چاپ در ایران، ماشین‌های چاپ، چاپخانه، چاپ عکس، صحافی و کتاب‌سازی و کتابت و چاپ در عصر دیجیتال و دوران معاصر که در دل هر یک از این بخش‌ها قدیمی‌ترین ماشین‌آلات مربوط به آن جای گرفته است. تاریخ نگاری این موزه از دوره عیلام یعنی ۳ هزار قبل از میلاد آغاز و تا امروز ادامه پیدا می‌کند.
موزه چاپ و کتابت در خیابان سی تیر، بالاتر از موزه ایران باستان، ساختمان سابق کتابخانه ملی ایران جای دارد و از ساعت ۸ تا ۱۶ برای بازدید کنندگان آزاد است.
پس از چاپخانه تبریز، چاپخانه‌هایی برای چاپ سنگی، در تهران، اصفهان، بوشهر و سایر شهرهای ایران تاسیس شدند، با این که چاپ سربی قدیمی‌تر از چاپ سنگی بود، به دلیل هزینه‌های بسیار و سختی کار از چرخه چاپ خارج شد، تا حدود ۵۰ سال هر چه در ایران به چاپ رسید، به روش چاپ سنگی بود، در اواخر حکومت قاجارها دوباره حروف سربی به چاپخانه‌ها بازگشتند.
قدیمی‌ترین چاپخانه فعال ایران که با وجود همه سختی‌ها توانسته در صنعت نشر سر پا بماند، چاپخانه مبارکه علوی بوشهر است که در سال ۱۲۸۶ خورشیدی توسط سید عبداله علوی بهبهانی که شغلش صحافی بود با وارد کردن چند دستگاه چاپ سنگی از هند بنا نهاده شد.
در جریان انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ چاپخانه‌ها یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین کانون‌های فعالیت بر ضد حکومت پهلوی بودند. از خروج محمدرضا پهلوی از ایران در دی ۱۳۵۷ تا آغاز تجاوز نظامی عراق به خاک ایران در پایان شهریور ۱۳۵۹، بیش از ۳۵۰ عنوان روزنامه در ایران چاپ شده است .
چاپ در ایران از ۱۳۵۷ به این سو به طور کلی بر اثر چند عامل رو به رشد نهاده است: افزایش عناوین کتاب و نشریه؛ برداشته شدن ممیزی، جز در دوره‌هایی کوتاه؛ گسترش آموزش چاپ؛ انتشار نشریه‌های تخصصی در این زمینه؛ گسترش و تقویت صنف چاپ و صنف‌های وابسته؛ ورود تجهیزات و فنون جدید چاپ، به ویژه استفاده از رایانه و دستگاه‌ها و شبکه‌ها و نظام‌های رایانه‌ای که انقلابی در اطلاعات و ارتباطات در سطح جهانی به بار آورده است؛ توسعه دانشگاه‌ها و آموزش عالی؛ افزایش جمعیت و رشد سریع نسل جدید لازم‌التعلیم و نیاز به چاپ منابع جدید؛ گسترش نهضت سوادآموزی و نظایر اینها در سال ۱۳۷۱ روش چاپ رنگی در مطبوعات به کار گرفته شد. روزنامه همشهری نخستین روزنامه رنگی ایران است. در همین سال آیین‌نامه جدیدی در خصوص تأسیس چاپخانه‌ها و واحدهای وابسته و چگونگی نظارت بر آنها به تصویب رسید. در زمینه چاپ، ۳ نشریه تخصصی و نیمه‌تخصصی انتشار می‌یابد: ماهنامه صنعت چاپ؛ ماهنامه چاپ و بسته‌بندی؛ ماهنامه چاپ و انتشار چاپ تمبر، اوراق بهادار، اسناد، بلیت اتوبوس‌های شهری، برگه‌های عوارض و نظایر اینها در چاپخانه‌های دولتی و تحت مقررات خاصی انجام می‌گیرد. چاپخانه ویژه چاپ اسکناس در ۱۳۶۱ تأسیس و سال بعد به بهره‌برداری رسید و از ۱۳۶۷ اسکناس کشور کلاً در این چاپخانه چاپ شده است و با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی روز ۱۱ شهریور به عنوان روز صنعت‌چاپ نامگذاری شده است.
امروز در میان ناشران
سیدمهدی علوی چهارمین نسل مدیران انتشارات علوی بوشهر است، او در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا درباره وضعیت نشر ایران گفت: « حرف‌های ما مثنوی هفتاد من کاغذ می‌شود نمی‌توان اینقدر خلاصه گفت، همه چیز برای چاپ و نشر مشکل شده است، از کاغذ بگیرید تا مرکب، از لوازم یدکی ماشین آلات چاپ تا قیمت بالای دستگاه‌های جدید و از سوی دیگر رقابت‌های ناسالمی که در بازار چاپ وجود دارد.»
این روزها ناشران غیردولتی که از هیچ کمکی بهره نمی‌گیرند، دچار مشکل جدی شده‌اند، این مساله در چاپخانه‌هایی که به وزارت ارشاد و سهمیه چاپ کتاب دسترسی مستقیم ندارند، بدتر هم شده است، علوی در این باره توضیح داد: «نشر روزگار خوبی را نمی‌گذراند، از وقتی تکنولوژی به بازار آمد، اوضاع چاپخانه‌ها را به هم ریخت و امروز، روزگار به سخت می‌گذرد. برای ما بسیار سخت است، روزی که به یک کارگر بگوییم نیاید، او از اسلامشهر تا سی تیر می‌آید به امید این که کاری داشته باشد، ما هم با سختی او را در کنار خودمان نگه می‌داریم اما نمی‌خواهیم که ناامید شود.»
چاپخانه علوی بوشهر، قدیمی ترین چاپخانه ایران در دو شعبه تهران و بوشهر که تا همین ده سال پیش نزدیک ۴۰ کارمند و کارگر داشت امروز با حدود ۱۵ نفر اداره می‌شود، علوی ادامه می‌دهد: « نوسان قیمت دلار و کاغذ، روی کار ما تاثیر زیادی داشته است سفارشات بسیار کم شده، کتاب‌هایی که در ۲ هزار نسخه منتشر می‌شد، در ۳۰۰ نسخه سفارش داده می‌شود.»
قدیمی‌ترین چاپخانه ایران با ۱۱۲ سال سن که سه کودتا، دو جنگ جهانی، یک انقلاب و ۸ سال جنگ را دیده و از آن قدرتمندانه عبور کرده است، این روزها حال خوبی ندارد و در شاید باید در نظر گرفت حال دیگر چاپخانه‌ها و اهالی چاپ و نشر چگونه است؟!
از تاریخ نشر چه باقی مانده؟
موزه تاریخ چاپ و کتابت، در حقیقت موزه چاپخانه مجلس شورای اسلامی است. ساختمان این موزه در سال ۱۳۱۶ به عنوان کتابخانه ملی ایران مورد بهره برداری قرار گرفت.
موزه چاپ و کتابت، چند بخش دارد، پیشینه کتاب در ایران، آغاز چاپ در ایران، ماشین‌های چاپ، چاپخانه، چاپ عکس، صحافی و کتاب‌سازی و کتابت و چاپ در عصر دیجیتال و دوران معاصر که در دل هر یک از این بخش‌ها قدیمی‌ترین ماشین‌آلات مربوط به آن جای گرفته است. تاریخ نگاری این موزه از دوره عیلام یعنی ۳ هزار قبل از میلاد آغاز و تا امروز ادامه پیدا می‌کند.
موزه چاپ و کتابت در خیابان سی تیر، بالاتر از موزه ایران باستان، ساختمان سابق کتابخانه ملی ایران جای دارد و از ساعت ۸ تا ۱۶ برای بازدید کنندگان آزاد است.
اطلاعات بیشتر از چاپ و نشر ایران
کتاب تاریخ و تحول نشر (درآمدی به بررسی نشر کتاب در ایران از آغاز تا آستانه انقلاب) نوشته عبدالحسین آذرنگ، یکی منابع کامل و دقیق در باره چاپ و نشر ایران به شمار می‌آید، بخش‌های مختلف این کتاب شامل «نشر کتاب از آغاز تا ۱۳۰۰ ش»، «نشر کتاب از ۱۳۰ تا ۱۳۲۰ش»، «نشر کتاب در دهه ۱۳۲۰ ش»، «نشر کتاب در دهه ۱۳۳۰ ش» و «نشر از ۱۳۴۰ ش تا آستانه انقلاب» هستند که ۶۲ فصل کتاب را کامل می‌کنند.
این کتاب را موسسه خانه کتاب، سال ۱۳۹۵، در ۹۳۶ چاپ کرده است.
فردای صنعت چاپ…
وضعیت صنعت چاپ با توجه به تغییراتی که در همه ارکان اقتصادی کشور به وجود آمده، به مساله‌ای چالش‌برانگیز تبدیل شده است. وضعیت چاپ و انتشار روزنامه و کتاب، در پایین‌ترین تیراژ قرار دارد و از سوی دیگر هزینه تولید به قدری افزایش یافته که صرفه اقتصادی آن را توضیح نمی‌دهد.
با وجود کاهش قیمت دلار هنوز در بازار چاپ و نشر تغییر چشم‌گیری دیده نمی‌شود، باید صاحبان خرد و قدرت، برای بهتر شدن وضعیت چاپ در روزهایی که به بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها نزدیک می‌شود، چه تمهیداتی در نظر خواهند گرفت.
چاپ سه‌بعدی چیست؟
چاپ سه‌بعدی (3D Printing) یا چاپ سه‌بعدی، فرایندی است که در آن اشیاء سه‌بعدی به وسیله یک دستگاه چاپ سه‌بعدی ساخته می‌شوند. در این فرایند، یک مدل سه‌بعدی دیجیتالی از شیء که معمولاً با استفاده از نرم‌افزارهای مدل‌سازی سه‌بعدی طراحی شده است، به دستگاه چاپ سه‌بعدی ارسال می‌شود و دستگاه با استفاده از روش‌های مختلفی نظیر ذوب و تصلیب لایه به لایه، شیء را به صورت فیزیکی ساخته و چاپ می‌کند.
فرایند چاپ سه‌بعدی به روش‌های مختلفی از جمله ذوب و تصلیب، توده‌سازی لایه به لایه، سیکلوترانسفر و سینترینگ استفاده می‌کند. هر روشی قابلیت‌ها و محدودیت‌های خاص خود را دارد و بسته به نوع دستگاه چاپ سه‌بعدی و نوع موادی که استفاده می‌شوند، استفاده می‌شود.
چاپ سه‌بعدی در طیف وسیعی از صنایع مورد استفاده قرار می‌گیرد، از جمله صنعت ساخت و تولید، پزشکی، معماری، طراحی محصولات، هنر، آموزش و تحقیقات. این فرایند به طراحان و سازندگان امکان می‌دهد تا اشیاء پیچیده را با دقت بالا و به سرعت بسازند و طراحی‌های خلاقانه و متنوع را به واقعیت بپیوندانند.
چاپ سه‌بعدی به دلیل مزایایی نظیر امکان سفارشی‌سازی بالا، کاهش هزینه‌ها و زمان تولید، قابلیت ایجاد هندسه‌های پیچیده و تولید اشیاء با ساختار داخلی متنوع، در حال جذب توجه و استفاده در صنایع مختلف است و آینده‌ی روشنی را در مسیر تولید و طراحی اشیاء به ارمغان می‌آورد.
دستگاه‌های چاپ سه‌بعدی امروزی قادر به استفاده از مجموعه‌ای گسترده از مواد مختلف هستند. در زیر تعدادی از مواد متداول استفاده شده در چاپ سه‌بعدی را بررسی می‌کنیم:
- پلاستیک‌ها: پلاستیک‌ها، به ویژه آبسردوزیک (PLA) و اسید لاکتیک (ABS)، از پرکاربردترین مواد در چاپ سه‌بعدی هستند. آنها دارای خواص مناسبی نظیر قابلیت چاپ آسان، قوی بودن و قابلیت تنوع رنگی هستند.
- رزین‌ها: رزین‌ها از جمله موادی هستند که با استفاده از فناوری چاپ سه‌بعدی دستگاه‌های SLA (StereoLithography Apparatus) و DLP (Digital Light Processing) استفاده می‌شوند. این روش‌ها از نور ماورای بنفش برای تصلیب لایه‌های رزین استفاده می‌کنند و نتایج با جزئیات بالا ارائه می‌دهند.
- متریال‌های مرکب: متریال‌های مرکب شامل موادی هستند که از ترکیب دو یا چندین ماده ساخته شده‌اند. مثال‌هایی از این مواد عبارتند از نایلون محتوایی با الیاف شیشه‌ای، پلی‌کربنات محتوایی با الیاف کربنی و نانومواد افزوده شده به پلاستیک‌ها.
- فلزات: در چند سال اخیر، قدرت چاپ سه‌بعدی فلزات نیز رو به رشد بوده است. از جمله فلزاتی که در چاپ سه‌بعدی استفاده می‌شوند می‌توان به آلومینیوم، استیل ضدزنگ، تیتانیوم و نیکل اشاره کرد. این فرایند چاپ، اغلب به عنوان چاپ فلزات با استفاده از فناوری DMLS (Direct Metal Laser Sintering) یا SLM (Selective Laser Melting) شناخته می‌شود.
- غذا: در زمینه چاپ سه‌بعدی غذاها، از مواد مختلفی نظیر شکر، شکلات، پاستا و پروتئین‌های گیاهی استفاده می‌شود. این فناوری به آشپزخانه‌ها و صنعت غذایی امکان می‌دهد تا غذاهای سه‌بعدی شگفت‌انگیزی ایجاد کنند.
در کنار این مواد، تحقیقات بر روی مواد جدید و نوآورانه در حال ادامه است و ممکن است در آینده مواد ددر کنار این مواد، تحقیقات بر روی مواد جدید و نوآورانه در حال ادامه است و ممکن است در آینده مواد دیگری نیز برای استفاده در چاپ سه‌بعدی معرفی شوند. همچنین، متغیرهای دیگری مانند رنگ‌ها، الاستومرها (مواد انعطاف‌پذیر) و مواد قابل تجزیه طبیعی نیز در چاپ سه‌بعدی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
